Etyka czy religia?

  Życie to sztuka przeżywania napięć. Czy każdy jest w stanie tę sztukę posiąść ? Chyba nie. W takich sytuacjach potrzebny jest ktoś lub wiara w coś, co nam pomoże uporać się z problemami.

 Refleksja o etyce istnieje u bez mała wszystkich filozofów. Jest też obecna w dziełach teologów, pisarzy, a nawet polityków. Karol Wojtyła – Papież Jan Paweł II (1920-2005) w swoim „Elementarzu etycznym”, wydanym w 1983 r. w rozdziale – O pochodzeniu norm etycznych – udowadnia, że wszystkie zasady moralnego postępowania, czyli normy, które zawierają się w Objawieniu, wypływają z samej natury ludzkiej. Nie ulega też wątpliwości, że co najmniej najważniejsze z nich są każdemu normalnemu człowiekowi znane z samej natury, bez objawiania ze strony Boga. Z natury też obowiązują w sumieniu każdego człowieka, który jest ich świadom („poświadcza im to ich sumienie”). Jan Paweł II – reprezentuje postawę otwarcia na każde autentyczne dobro, nawet jeśli jest ono przysypane popiołem grzechu, słabości i nieporozumień. System moralny katolicyzmu stanowi zatem syntezę pewnych wątków arystotelesowskiej etyki cnót, doktryn stoickich, średniowiecznej nauki o sumieniu i teologii moralnej.

 W 1990 roku, instrukcją Ministra Edukacji Narodowej (3 sierpnia 1990 r.) do szkół publicznych w Polsce wprowadzono lekcje religii. Wywołało to żywe reakcje zarówno wśród polityków, dziennikarzy, reprezentantów Kościołów i związków wyznaniowych, jak i wśród nauczycieli, uczniów i ich rodziców”. Dziś też słyszy się głosy i dyskusje, czy religia powinna być w szkole i czy jest potrzeba wprowadzenia dodatkowego przedmiotu, jakim jest etyka?

 Wręcz masowe odchodzenie uczniów w niemieckich i austriackich szkołach ze szkolnych lekcji religii zmobilizowało tamtejsze kościoły chrześcijańskie, a szczególnie kościół rzymsko-katolicki do szukania środków zaradczych. W krajach tych podejmowane są próby zmiany statusu obu tych przedmiotów (religii i etyki) z dobrowolnych (obecnie) na obowiązkowe do wyboru. Również w Polsce odchodzenie uczniów z lekcji religii, co prawda w znacznie mniejszym stopniu niż w Niemczech czy Austrii, ale także zaczyna się nasilać.

 Wprowadzenie w Polsce stopnia z religii na świadectwie szkolnym, a nawet żądania uczynienia z niej przedmiotu maturalnego, jak twierdzą publicyści, to nic innego, jak próby zmiany statusu lekcji religii w szkołach.

 Są też prowadzone zajęcia z etyki i wcale nie są i nie muszą one być alternatywą religia/etyka. Nauczanie religii w szkołach pomaga w wychowaniu, a zajęcia etyki nie stoją w sprzeczności, ani z religią, ani z wychowaniem. Są w Szczecinie szkoły, m.in. II LO, gdzie niektórzy uczniowie chodzą i na religię, i na etykę. Na pierwszy przedmiot z powodów wyznaniowych, na drugi, bo jest ciekawie prowadzony.

 Szkolna etyka może pomóc, ale nie rozwiąże problemów wychowawczych, a więc nie powinna być traktowana jako lekcja wychowawcza. Są to lekcje omawiające różne światopoglądy, zawierające elementy wiedzy o moralności w literaturze, poruszające też wybrane zagadnienia z psychologii, socjologii, kultury politycznej. Dotykają problemów ekologii, dylematów etycznych w medycynie i z innych dziedzin. A nade wszystko na zajęciach etyki z poszanowaniem dla odmiennych poglądów rozmawia się z uczniami o normach etycznych i wszystkich problemach natury moralnej nurtujących ludzkość od zarania dziejów oraz o współczesnych problemach globalnego świata.

 „Zgoła nie w tym rzecz, że się rozprawia o cechach męża dobrego, lecz że się nim jest”¹

 Etyka - jak podkreśla Magdalena Środa w podręczniku „Idee etyczne starożytności
i średniowiecza” wydanym w 1994 r. - stanowi jedną z dziedzin filozofii. Jest to więc dziedzina równie stara jak filozofia i równie jak ona potrzebna. Zadawanie pytań jest domeną filozofii, a zatem i etyki. Ludzie myślący, pytający, refleksyjni są bardziej skorzy do dyskusji, są też bardziej tolerancyjni. A to wszak jest warunkiem wszelkiej demokracji. Słowo „etyka” bywa często używane wymiennie ze słowem „moralność”. Są to pojęcia bliskoznaczne, choć nie są to synonimy. Słowo „moralność” dotyczy wszystkich określonych ludzkich zachowań, słowo „etyka” – refleksji opisującej lub normującej te zachowania. Etyką chrześcijańską jest zbiór norm i przykazań zawartych w Piśmie Świętym i w Katechizmie, moralnością – zachowania, które wynikają z przestrzegania (lub nie) tych norm i przykazań. Etyką pracy jest określony kodeks etyki zawodowej. Moralnością pracy – zachowania w pracy wynikające z przestrzegania (lub nie) norm tego kodeksu. Etyką ucznia jest zbiór norm zawartych w kodeksie ucznia. O moralności uczniowskiej zaś będzie decydował fakt przestrzegania (lub nie) tych norm”.

 Uczeń na zajęciach etyki ma możliwość zadawania pytań i brania udziału w dyskusji na wszystkie nurtujące go problemy natury etycznej. Wymagana jest od ucznia konsekwencja i systematyczne uczestniczenie w zajęciach, czyli branie odpowiedzialności za podjętą decyzję.

 „Bezmyślnym życiem żyć człowiekowi nie warto” – mawiał Sokrates. Zacytuję też słowa jednego z licealistów – „żyjmy świadomie, bo to lepsze niż nawet dziesięć monotonnych żywotów” oraz słowa Seneki – „uczymy się nie dla szkoły lecz dla życia”.

 Paweł Kołodziński i Jakub Kapiszewski, autorzy najnowszego podręcznika do etyki we wstępie podkreślają: ”Człowiek w codziennym życiu doświadcza zła i przeżywa wiele niepokojów. Trzeba starać się zrozumieć i uporządkować to, co przeżywane i poznane. Unikając tego wysiłku ludzie narażają się na upadek moralny bądź/i nieszczęście osobiste. W pracy nad sobą wspomaga nas etyka” ².

 Prof. Jan Hartman³, uważa, iż niestety mało jest etyków, i że masowe prowadzenie lekcji etyki w wymiarze setek godzin lekcyjnych jest zupełnie niemożliwe. Ale możliwe jest za to prowadzenie lekcji filozofii, na których byłaby mowa również o etyce. Gdyby takie lekcje w Polsce stały się powszechne, nikt nie mógłby się skarżyć, że państwo nie wywiązuje się z obowiązku oferowania uczniom, którzy sobie tego życzą, lekcji etyki. Jednakże wprowadzenie filozofii do szkół naszych władz nie interesuje – w końcu upominają się o to jacyś tam, nic niemogący, profesorowie filozofii. Wprowadzenie etyki do szkół to co innego – tu interweniują biskupi, więc sprawa jest wagi państwowej i według jego przypuszczeń jest przez kościół zawłaszczana po to, by w niedalekiej przyszłości zniechęcić nielicznych nauczycieli etyki do tego przedmiotu i w końcu przejąć nauczanie etyki jako słusznej i jedynej doktryny obowiązującej w katolickiej Polsce – uważa prof. Jan Hartman.

 Bez względu na wyżej zacytowane słowa i intencje, jakie według prof. Jana Hartmana przyświecają kościołowi, etyka jest i powinna być niezależnym od religii. Zajęcia etyki rozbudzają i kształtują wrażliwość moralną, społeczną i estetyczną, przygotowują do wzbogaconego o własne refleksje obcowania z filozofią jako umiłowania mądrości i drogi do lepszego poznania świata, pomagają w zgłębianiu istoty różnych wartości, pomagają w odkrywaniu własnej tożsamości, rozwijają umiejętność dostrzegania powiązań pomiędzy własnym doświadczeniem a myśleniem.

 Konrad Paul Liessemann, profesor w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Wiedeńskiego, podczas roboczego posiedzenia austriackiego parlamentu w dniu 4 maja 2011 roku na temat Wartości wychowawcze na lekcjach religii i etyki w otwartym, pluralistycznym społeczeństwie – stwierdził m.in.: „Europejska edukacja – powinniśmy to przypomnieć – rozpoczęła się od krytyki religii. To jednak nie uszczupla osiągnięć, zadań i funkcji religii, lecz pokazuje, że między wymaganiami laickiej moralności i motywowanym religijnie sposobem życia mogą istnieć napięcia, których nie można ignorować i które powinny być przedmiotem refleksji etyczno-filozoficzno-religijnej. Lekcje etyki, z tego punktu widzenia są także koniecznością społeczną i polityczno-kulturową. Laicka, kierująca się rozumem etyka nie jest wszelako wynalazkiem naszych czasów, lecz zdecydowanie należy do europejskiego dziedzictwa. Pytania moralne można nawet uznać za specyfikę europejskiej kultury i nakaz rozumu. Od wczesno- i późno antycznej etyki szczęścia i cnoty, poprzez moralną refleksję Michela de Montaigne, od etyki Barucha Spinozy aż do rygorystycznego imperatywu Immanuela Kanta; od anglosaskiego utylitaryzmu do modernistycznej etyki dyskursu i odpowiedzialności rozciąga się spektrum, które uwypukla nie tylko możliwości racjonalnie argumentowanej etyki, ale też stanowi podstawę współczesnej etycznej debaty w zakresie medycyny, biopolityki, gospodarki, techniki i społeczeństwa. Pierwszym i najważniejszym zadaniem nauczania etyki powinno dlatego być, kierując się wyżej opisanym myśleniem, wprowadzenie do programów tego przedmiotu szkolnego nauki argumentowania, uzasadniania swojego zdania, uświadamiania konsekwencji własnych działań, a to wszystko w sposób krytyczny i dostosowany do wieku uczniów” ⁴.

 Podstawowym zadaniem etyki jest uczenie młodzieży samodzielnego myślenia, formułowania własnego zdania i umiejętności jego obrony, zastanawiania się nad trudnymi i ważnymi tematami, ponoszenia odpowiedzialności za własne decyzje i postępki. Etyka, to nieustanne zadawanie pytań, a nie podrzucanie jedynie słusznych odpowiedzi.

 Szczególnie mile widziani są wszyscy uczniowie, a szczególnie ci, którzy pragną rozwinąć swoją osobowość, kreatywność i własną refleksję filozoficzną. Motywacją w uczestniczeniu w dodatkowych zajęciach etyki może być wyższa średnia na świadectwie szkolnym, choć nie ona powinna być główną dominantą.

 Uczniowie z lat ubiegłych wspominają lekcje etyki jako zajęcia, które pomogły im przełamać własną nieśmiałość, rozwinąć i poszerzyć zakres zainteresowań, nabyć umiejętności dyskutowania i prowadzenia sporów, szybciej zrozumieć świat i pojąć rządzące nim mechanizmy, zrozumieć meandry ludzkich zachowań, dostrzec radość życia i pokochać mądrość.

 Etyka to niekończące się ciekawe i bezstresowe koło dyskusyjne. Uczeń też może stać się moderatorem i współtwórcą tych ciekawych zajęć.

Maria Jaremek – nauczyciel etyki